İslam kültürü etkisindeki ilk eser olan Kutadgu Bilig, doğu lehçesi yani Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır. Farsça ve Arapça sözcüklerin de kullanıldığı Kutadgu Bilig, yazarı olan Yusuf Has Hacip tarafından 1070 yılında Doğu Karahanlı Hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur. Türk Edebiyatı’nın aruz ölçüsü ile yazılan ilk eseri olma özelliğini de taşıyan bu ölümsüz eser, ayrıca edebiyatımızın ilk mesnevisidir. 6645 beyitten oluşur.
Bu eserde ideal bir devlet yönetiminin nasıl olması gerektiği anlatılmıştır. Yazar Yusuf Has Hacip, eserde, bireyin ve toplumun mutlu olabilmesi için izlenmesi gereken siyaseti incelemiştir. Bu açıdan, bir politika kitabı yani siyasetname özelliği de taşır.
ADALET VE ONUN TEMELİ OLAN HUKUK HALKIN HAKKIDIR
- Beylik iyi bir şeydir, fakat daha iyi olan töredir; ve onu doğru uygulamak gerekir.
- Halkın içinde yükselip ikbale eren insan, halka hep iyi kanunlar koymalıdır.
- Hangi bey memlekette doğru kanun (töre) koyduysa, o memleketini düzenlemiş ve gününü aydınlatmıştır.
- Bey memleketi ve kanunu siyaset ile düzeltir; halk da hareketini onun siyasetine bakarak düzenler.
- Memleketin direği, temeli, sağlamlığı, esası ve kökü iki şeye bağlıdır.
- Bunlardan biri halkın hakkı olan hukuk, diğeri de hizmette bulunanlara dağıtılan gümüştür.
- Halk kanun himayesinde sevinç içinde yaşamalı, parayı görerek hizmet edenlerin de yüzleri gülmeli.
- Herhangi bir bey halkına hukuk uygulamaz, halkı korumaz ve halkın serveti kapanın elinde kalırsa; o halkın içinde ateş atmış olur; memleketi bozulur ve hiç şüphesiz beyliğin temeli yıkılır.
DOĞRULUK
- Hükümdar dedi ki: Bak, kimin düşündüğü ve söylediği bir olursa, işte doğru insan odur.
- Onun içi dışı gibi, dışı içi gibidir; doğru ve dürüst kişi böyle olur.
- Kişi gönlünü çıkarıp avucuna koyarak başkalarının önünde mahcup olmadan dolaşabilmeli.
- Mutluluğa yükselmek için insana doğruluk gerekli; insanlık doğruluğun adıdır, inan.
- İnsan nadir değil, insanlık nadirdir; insanlık az değil, doğruluk azdır.
İYİLİK
- Hükümdar dedi ki: İyiliğin niteliği faydalı olmaktır; onun halka çok faydası dokunur.
- O bütün halka daima iyilik eder, fakat yaptığını insanın başına kakmaz.
- Kendi yararını düşünmez, başkasına fayda sağlar ve bunun karşılığında bir şey beklemez.
- Beyler kötü olmadıkça, o memlekette kötülerin yüzü sevinçle parlamaz.
- Eğer halkın başında bulunan iyi olursa, onun tüm memurları da iyi olur.
- Eğer bu beylerin kendileri iyi olursa, onların hakları da zenginleşir, dünya düzelir.
KİŞİ AKIL İLE YÜKSELİR , BİLGİ İLE BÜYÜR
- Akıl karanlık gecede bir meşale gibidir; bilgi seni aydınlatan bir ışık.
- Kişi akıl ile yükselir, bilgi ile büyür; kişi bu ikisiyle itibar görür.
- Bütün bu hürmet ve itibar akıl içindir; akılsız kişi bir avuç balçık gibidir.
- Bilgiyi büyük bil, anlayışı (irfanı) ulu; bu iki şey yükseltir seçkin kulu.
- Anlayış nerede olursa, orası ululuk bulur; bilgi kimde olursa, o muteber olur.
- Anlayışlı olan anlar, bilgili olan bilir; bilen ve anlayan daima dileğine erişir.
UTANMA DUYGUSU
- Ey asil doğalı, her iki dünyada kişiye faydalı olan şey iyilik yapmaktır.
- İkincisi hayâ ve üçüncüsü de doğruluktur; insan bu üç şey ile mutluluk güneşine erer.
- İyi hareket edeni herkes sever, dürüst tabiatlı olan başköşeye çıkar.
- Her türlü densizliğe hayâ engel olur; hayâsızlık insan için çok fena bir hastalıktır.
- Kimde hayâ varsa, ona her işi teslim et; insan hayâ ile küstahın yolunu tıkar.
- İnsanların aşağısı hayâsız adamdır; hayâsızın dili doğru söz söylemez.
- Hayâsızın yüzü, dikkat edersen, etsiz bir kemiktir; hayâsızın özüyse kapanmaz bir gediktir.
LİDERLİK DOĞUŞTAN, BEYLİK BİLGİDEN GELİR
- Bu beylik işini hep beyler bilir; kanun ve düzen, örf ve âdet onlardan gelir.
- Bey doğarken beylikle doğar; görerek öğrenir ve işlerin hangisinin iyi olduğunu bilir.
- Tanrı kime bu beylik işini verirse, ona işiyle oranlı akıl ve gönül de verir.
- Tanrı kimi bey olarak yaratmak isterse, ona önce uygun tavır ve hareket, akıl ve kol kanat verir.
- Bak iki tür asil kişi vardır; biri bey, biri bilge. Bunlar insanların başıdır.
- Biri eline kılıç aldı, halkı itaat altında tutar; biri eline kalem aldı, doğru yola ışık saçar.
- Dünya beylerinden hangisi bilgiyi bulduysa, iyi töre koyanlar ve iyilikte ileri gelenler olmuştur.
- Kim hakim ve bilgili bir bey olmuşsa, bilginin gösterdiği yolda halkı idare etmiştir.
- Memleketini düzenlemiş ve halkı zengin olmuş; halkın zenginliğini kendine kalkan yapmıştır.
- Bilgisiz başköşede yer bulursa, başköşe eşik, eşik başköşe sayılır.
- Eğer bir bilgeye eşikte bir yer rastlarsa, o eşik başköşeden daha iyi ve yüksek olur.
- Beyler bilgiyle halka baş oldular, akıl ile memleketin ve halkın işini gördüler.
- Bey adı bilig kelimesi ile ilgilidir; bilig’in lamı giderse, beg adı kalır.
- Kişi her işe başlarken bilgi ile başlar ve akıl ile sona erdirir.
- Bey halkı bilgi ile elinde tutar; bilgisi olmazsa, aklı işe yaramaz.
Kutadgu Bilig’de dört kişi vardır. Bunlar sembolikleştirilmiş öğelerdir. Gündoğdu adı ile bahsedilen hükümdar, adaleti temsil ederken, Aytoldı adlı vezir mutluluğu, vezirin oğlu Ögdülmüş adlı kişi aklı ve Odgurmuş adlı dindar bir kişi de hayatın sonunu sembolize eder.
Eser, bu dört kişinin karşılıklı konuşması şeklinde işlenmiştir.İyilik etmenin faydaları, bilgi ve aklın meziyetleri, devlet, adalet, çocuk terbiyesi, görgü kuralları, doğruluk, insanlık, dostluk ve evlilik gibi konulara değinilmiştir.
